کارگاه قصه‌درمانی👨‍🏫دکتر کارینه طهماسیان

خانم دکتر کارینه طهماسیان دکترای تخصصی روانشناسی بالینی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)

1- فنون قصه در ارزیابی و تشخیص

2- فنون قصه در ارتباط

3- فنون بازی در درمان

4- مهارت در قصه سازی و شناخت قصه در درمان

قصه یا داستان در واقع نوشته‌ای است که تفکر نویسنده، به شکل یک حکایت برای مخاطب روایت می شود‌. اگر چه این داستان تخیلی و غیر واقعی بوده و یا در واقعیات زندگی همراه با تخیل وام گرفته شده باشد.

قصه گفتن برای تکامل مغز نوزادان و کودکان لازم است چراکه با قصه گویی علاوه بر شناسایی صدای والدین، صحبت کردن برای کودک راحت می شود و کلمات را صحیح و کامل ادا می کند. والدین بر این باورند که نوزاد هیچ چیز را متوجه نمی شود و لازم نیست با او حرف بزنند. این درحالی است که مغز نوزاد آماده برای پذیرش و یادگیری است و دوست دارد صدای والدین خود را بشنود و با محیط آشنا شود. کودکان ۲ساله خیلی زود به شنیدن داستان ها یا شعرهای کودکانه علاقه نشان می دهند. داستان های مخصوص کودکان نوپا نباید طولانی یا پیچیده باشد. ممکن است داستان تنها بازتاب کارهای روزانه، مثل تهیه غذا یا غذاپختن باشد. وقتی کودکان بزرگ تر می شوند می توانید داستان هایی با حوادث و شخصیت های بیشتر برایشان بگویید مثلا ۳ساله ها اغلب از شنیدن داستان های واقعی از کودکی خود و یا بقیه اعضای خانواده خوششان می آید. تا سن ۷ سال برای بچه ها می توان قصه هایی به روش های ریتمیک و آهنگین بگویید که در آن ها کلمات کلیدی تکرار شود. همچنین کودکان علاقه مند به دیدن عکس هایی با رنگ های شاد و پیچیده می باشند بنابراین باید برای آن ها کتاب های داستانی تهیه شود که رنگی و با تصویرهای بزرگ باشد زیرا این عمل باعث افزایش آشنایی و عکس العمل کودک می شود.

قصه ها می توانند ضمن داشتن کارکردهای تربیتی، نقش روان درمانی را برای کودکان ایفا کنند. کودکان پرخاشگر، لجباز یا بیش فعال را می توان از طریق قصه آرام و به کودکی تبدیل کرد که تمرکز و حوصله گوش دادن را دارد. قصه هایی که کودک می شنود، آموزش یافتن راه حل مشکلات زندگی است و بچه ها هنگام شنیدن قصه های افسانه ای با قهرمانان آن ها شبیه سازی می کنند. شجاعت قهرمانان قصه و فایق آمدن آن ها بر مشکلات، بسیاری از ترس ها را درکودکان از بین می برد. قصه هایی که کودکان در سنین مختلف به آن ها نیازمندند، متفاوت است؛ برای مثال نمی توانیم برای کودک سه ساله قصه ای بگوییم که قهرمانش کارهای خیلی بزرگ انجام می دهد؛ این کودک بهتر است قصه کودکی را که خوب غذا می خورد و حیوانات را دوست دارد، بشنود. یک قصه خوب تمام جنبه های شخصیت کودک را دربرمی گیرد و می تواند معلم خوبی برای وی باشد. قصه های خوب کودکی موجب می شود که انسان لذت کامل را از تمام دوران زندگی اش ببرد.

اهداف و ارزش های قصه گویی

قصه گویی در حقیقت به منزله فعالیتی بوده که از انسان ها برای ساخت انسان کمک می گیرد. شنیدن داستان موجب شکل گیری بهتر شخصیت افراد شده و نوعی روش، جهت افزایش درک رفتارهای شناسی و عملی محسوب می گردد.

قصه گویی به دلیل نمایش بازخورد های شخصی، جهان پیرامون و شخصیت های متفاوت تعامل شخص با سایرین را نیز بهبود می دهد.

به طور کلی گفته شده که قصه ها به منزله چهار چوبی جهت خود پدید آیی و بالا بردن درک از خویش و بهبود روابط بین افراد می شود. نوشتن داستان به ویژه اگر شخص زندگی خود را روایت کند موجب انسجام بهتر تخیلات، افکار و اتفاقات شده که در نهایت ارتقا خودآگاهی شخص را به دنبال دارد.

ارزش های بنیادین کمک گرفتن از استعاره ها، قصه گویی به گفته بارکر در روان درمانی شامل موارد زیر است:

• به نمایش درآوردن نکات و مسائل مهم زندگی
• کمک به اشخاص جهت شناختن بهتر خویش
• مطرح کردن راه حل هایی برای رفع مسائل و مشکلات خود
• دادن ایده و تفکرات جدید و بدیع و افزایش انگیزه برای تغییر
• مدیریت نمودن روابط و روش های درمانی
• تثبیت راهنمایی ها
• کم کردن مقاومت برای پذیرفتن تغییرات
• دادن چهار چوب و سازمان دادن مشکلات و مسائل شخصی
• بازسازی نمودن خویشتن (Ego)
• الگو سازی شیوه ای از طریق برقراری ارتباط با دیگران
• یادآوری توانایی ها و استعداد های فرد
• کاهش حساسیت نسبت به ترس های شخصی

انواع روش های قصه درمانی

شواهد پژوهشی نشان می‌دهد که در استفاده از روش قصه درمانی که در استفاده از روش قصه درمانی رویه‌های متنوعی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

 بازی با کلمات احساسی: در این فن از راه بازی با کارت‌های احساسات (از قبیل خوشحال، غمگین، نگرانی، عصبانی، موفقیت) و قصه‌گویی توسط درمانگر و کودک، احساسات به‌طورکلی شناسایی و معنی می‌شود. سپس از راه قصه‌ای که کودک ارائه می‌کند، احساساتش را به درون قصه فرافکنی می‌کند و این کار به درمانگر امکان می‌دهد مشکل اصلی و فعلی کودک را شناسایی کرده و به او کمک کند تا با احساساتش روبه‌رو شود. این روش برای کودکان دارای مشکلات رفتاری و اضطرابی و به‌ویژه کودکان دارای نارسایی توجه/ بیش فعالی مفید است.

فن جعبه‌ی دکمه: این روش برای کودکان و نوجوانانی مناسب است که در برقراری ارتباط پیش‌قدم نمی‌شوند. یک جعبه‌ی بزرگ پر از دکمه می‌تواند انواع حرف‌ها، سخنان و خاطرات را به یاد آورد. درمانگر از کودک می‌خواهد هر دکمه‌ای که احساس می‌کند حرفی می‌زند انتخاب و علت انتخاب خود را در قالب قصه‌ای بیان کند سپس دکمه را روی لباس خود (یا تکه پارچه‌ای) بدوزد.

قصه‌گویی رایانه‌ای: در این شیوه از کودک خواسته می‌شود به‌وسیله‌ی رایانه قصه‌ای را بنویسد یا بخشی را خودش تایپ کند و بقیه‌ی قصه را بنویسد یا بخشی را خودش تایپ کند و بقیه‌ی قصه را بگوید و درمانگر تایپ کند، گاه ممکن است درمانگر بخواهد قصه گفته‌شده کودک را با یک پایان متفاوت اما سالم‌تر بازگو کند تا راه‌حل‌های سازنده‌تر و مناسب‌تری ارائه نماید. این روش برای کودکان به‌ویژه برای کودکان گوشه‌گیر و پرخاشگر مناسب است.

قصه‌گویی با استعاره‌ها: در این فن که مبنای روان تحلیلی دارد درمانگر با شنیدن نظرات کودک با جهان او آشنا می‌شود و نیازها و توانایی‌ها، تعارض‌ها و ترس‌های کودک را می‌شناسد. در این فن بر مبنای این یافته‌های تشخیصی، درمانگر قصه‌ای را که قهرمانی آن تعارض‌ها، رفتارها و خود ضعیف مشابهی دارد، اما از راه یادگیری مهارت‌های جدید و سازوکارهای رویارویی مؤثر بتواند بر آن‌ها غلبه کند، تعریف می‌کند. پایان قصه‌ها همیشه مثبت و پر از موفقیت است. این فن در مورد کودکانی که قدرت تخیل و خیال‌پردازی دارند و کودکانی که ترس‌های بیمارگونه، افسردگی، اضطراب و پرخاشگری و آسیب‌های جسمانی دارند سودمند است.

قصه‌گویی با استعاره‌های هنری یا کلامی: این فن برای کودکانی مفید است که تجربه‌ی فقدان دارند. در این فن درمانگر از کودک می‌خواهد تصویری بکشد که بیانگر احساسات او پیش از فقدان (مثلاً، جدایی والدین) باشد و در مورد آن قصه‌ای بگوید. پس‌ازآن از او می‌خواهد تصویری بکشد که بیانگر احساسات او پس از فقدان باشد و قصه‌ی آن را بیان کند. به‌این‌ترتیب کودک در شناسایی و بیان احساساتش مهارت پیدا می‌کند.

پیشنهاد ویژه : پکیج کامل آموزش قصه درمانی – کارگاه تخصصی قصه درمانی

در روان شناسی رویکردهای داستانی بر چند محور تمرکز دارند:

کمک گرفتن از روایت داستان و قصه به عنوان یک روش درمانی در روان درمانی فردی و خانوادگی کاربرد دارد.از قصه و داستان برای تشخیص استفاده می شود.آموزش و رشد استعداد های کودکان با کمک روایت قصه های مختلف نیز صورت می گیرد.

به همین دلیل تعداد زیادی از محققان برای ارزیابی بالینی از داستان و قصه گویی کمک می گیرند. همچنین مشخص شده که می توان با بسط داستان ها می توان افکار انسان ها را تغییر داد‌.

روایت داستان یکی از محورهای روان شناختی پایه بوده و افراد با قصه ها به سازماندهی تجربیات خود می پردازند و به این شکل به اتفاقات مفهوم می دهند و به پیش بینی موقعیت های مختلف می پردازند. به همین دلیل قصه های شخصی به عنوان قسمتی از داستان مشترک زندگی انسان ها در کمک بافت فرهنگی به شمار می رود.

حل مشکلات کودکان از طریق قصه گویی

از مشهورترین آزمون های فرافکن کودکان می توان “اندر یافت موضوع کودکان” نام برد که کودک زمانی که یک تعداد تصاویر مشخص را می بیند داستانی متناسب با آن ها می گوید و شخص متخصص نیز با تعریف این قصه مشکلات عاطفی و روانی کودکان را متوجه شده و متناسب با آن روش درمانی ارائه می دهد. این مسئله رابطه عمیق قصه گویی و مشکلات روانی، شخصیتی و عاطفی کودکان را اثبات می کنند.

می توان برای کودکانی که با ترس مواجه هستند از روش قصه درمانی استفاده کرد. چنان چه داستان برای کودک تعریف شود و یا خود کودک به داستان پردازی بپردازد، در رفع این ترس ها کمک فراوانی می شود.

به عنوان مثال بیان داستان ها درباره یک شخصیت که ترس از تاریکی نداشته و توانسته بر مشکلاتش پیروز شود موجب شده که کودک علاوه بر لذت بردن از همانند سازی ذهنی با شخصیت قصه نیز همانند سازی نماید و به این شکل غیر مستقیم مشکل ترس کودک رفع خواهد شد.

از مزیت های دیگر روان شناختی روایت قصه برای کودکان می توان رفع نیازهای عاطفی کودک، بهبود تعاملات اجتماعی، پرورش احساس زیبا شناسی و نوع دوستی، منتقل کردن ارزش های اخلاقی، انسانی و در آخر اصلاح اخلاق و رفتار و رشد تخیل کودکان را نام برد.

قصه‌گویی برای چه کودکانی مناسب است؟

• کودکانی که عزت نفس پایین دارند.
• کودکانی که کم‌رو خجالتی هستند.
• کودکانی که خشم خود را نمی‌توانند کنترل کنند.
• کودکانی که دچار ترس و اضطراب هستند.
• کمک به هویت‌یابی
• کودکان بیش‌فعال برای جلوگیری از رفتارهای تکانشی.

قصه درمانی روشی غیر مستقیم برای انتقال پیامهای مهم در مورد نحوه یادگیری رفتار سازگارانه در یک زمینه اجتماعی است ابزار آموزشی و خلاقی است که از طریق آن می توان مهارتهای مختلفی مانند مهارتهای اجتماعی، حل مسأله و مهارت خودآگاهی را به کودکان یاد داد .

گوش کردن به یک قصه یک عنصر پویاست که کودکان درعین حال که لذت می برند اجازه می یابند که خود را در موقعیت های مختلف تصور کنند قصه ها ابزارهای آموزشی هستند ، کودک از طریق تجسم شخصیت وتجربه کردن رویدادها، یک قصه را به صورت شخصی تفسیر می کند که می تواند مایه نشاط وشادابی و وسیله تأمین بهداشت روانی و درمان ناراحتی ها می باشد .

قصه گویی فعالیتی اشتراکی است که آگاهی و لذت درونی را افزایش می دهد به کودک اتکا به نفس می دهد و باعث تقویت قوه حافظه کودک می شود.